وضعیت های نمایشی در صحنه عاشورا

 

پدید آورنده : زهره شریعتی/ مجله دیدار آشنا/ صفحه 38
 

اساس درام (نمایش)، بر ادبیات نمایشی استوار است. ادبیات نیز بر پایه داستان پی ریزی شده و داستان هم بر کنش و واکنش شخصیت ها در وضعیت ها و موقعیت های داستانی. در واقع هیچ داستانی (کوتاه، بلند یا رمان) وجود ندارد که یک یا چند موقعیت داستانی (یا وضعیت نمایشی) در آن نباشد.

پژوهش ها و تقسیم بندی های انجام شده، نشان می دهد که از دیرباز، یعنی حدود قرن شانزدهم و هفدهم میلادی تاکنون، تنها 36 وضعیت نمایشی اصلی (کنش و واکنش شخصیت ها) و پیرنگ داستانی وجود دارد و دیگر موقعیت ها و پیرنگ های فرعی، زیر مجموعه این موقعیت ها هستند.

نکته جالب این که در واقعه عاشورا، تمامی این 36 پیرنگ و وضعیت دراماتیک، به نوعی وجود دارد؛ هم در زمینه و علل قیام امام حسین (ع)، هم در متن واقعه و هم پس از واقعه و قیام هایی که به خون خواهی آن حضرت صورت گرفت. در این میان، فقط پانزده وضعیت در متن حادثه عاشورا رخ داده است.

گوته، شاعر و نویسنده آلمانی می گوید: گوتزی (یک ایتالیایی که این 36 وضعیت را کشف و تقسیم بندی کرد) معتقد است که فقط 36 وضعیت تراژیک وجود دارد.

چنین نیز هست. پس از گوتزی، هیچ کس نتوانسته حتی آن را به 37 موقعیت برساند؛ و این یک ویژگی منحصر به فرد است. در زندگی همه انسان ها، فقط 36 وضعیت عاطفی وجود دارد؛ یعنی تمام شور هستی را تنها در این 36 موقعیت می یابیم. این فراز و نشیب ها، تاریخ بشریت را تشکیل می دهند؛ زیرا انسان با همین موقعیت هاست که جنگ، صلح، اخلاق و تمدن را در جامعه جهانی شکل می دهد.

در حقیقت همه آثار ادبی جهان، از داستان و رمان گرفته تا نمایش نامه ها و هم چنین آثار سینمایی و تلویزیونی، تنها بر اساس این 36 وضعیت نوشته و اجرا می شوند.

در این نوشتار، به عمده ترین وضعیت های متجلی شده در عاشورا می پردازیم:

لابه

در این وضعیت و چند وضعیت دیگر که نام می بریم، چند گروه فرعی وجود دارد که خود این گروه ها هم به چند زیرگروه فرعی تقسیم می شوند. اکنون که مجال اشاره به همه آن ها را نداریم؛ تنها مهم ترین نمونه های این وضعیت ها را برمی شماریم که عبارت اند:

ـ غریبی در جستجوی یک آشنا (حضرت زینب بعد از واقعه)؛

ـ شفاعت، طلب بخشش، شفا یا رستگاری (حر بن یزید ریاحی و چند نفر دیگر)؛

ـ تقاضای تحویل جسد یا چیزی مقدس (کاروان اسرا برای دفن شهدایشان)؛

ـ جستجوی پناه گاهی برای فرار از مرگ (قاتلان آن حضرت و اولاد و پیروان ایشان بعد از قیام مختار به دنبال پناهی می گشتند).

انتقام جویی میان خویشاوندان

این وضعیت هم در متن واقعه عاشورا و هم پس از آن وجود دارد؛ گرچه انگیزه های این انتقام جویی، بی شمار است.

تعقیب

پیش از واقعه عاشورا: تعقیب کاروان امام توسط سپاه ابن زیاد و فرماندهی حر.

پس از واقعه عاشورا: تعقیب قاتلان امام توسط مختار و و دیگران.

بلا

ترس، سرنگونی صاحب قدرت، پیروزی ظاهری و شکست باطنی یا به عکس، از این جمله است. بلا به ظاهر بر سپاه امام در کربلا (کرب و بلا) نازل شد؛ اما در باطن شکست یزید و جبهه باطل بود.

شورش

از عوامل این وضعیت، یک جبار ستم گر و یک آرمان خواه است. نهضت و حرکت امام حسین(ع) و در پی آن، قیام مختار و سلیمان و دیگر شیعیان، از این جمله است.

تهور و شجاعت

به طور ویژه در شخصیت حضرت عباس بن علی (ع).

دشمنی میان خویشاوندان

پیش و پس از واقعه عاشورا، همسر هانی بن عروه (رویحه) از دوست داران اهل بیت و امام بود؛ اما پدر و برادران او در سپاه ابن زیاد بودند و از این رو، میان این خانواده اختلاف وجود داشت. این مسئله تنها میان صحابه نبود؛ بلکه حتی میان حضرت عباس (ع) و شمر بن ذی الجوشن که از یک قوم و قبیله و خویشاوند بودند، نیز رخ داد.

رقابت میان خویشاوندان

عمده ترین جلوه این وضعیت، پیشی گرفتن خویشاوندان امام از بنی هاشم و قبیله های دیگر بود که هریک، دوست داشتند زودتر به شهادت برسند.

جنون

دیوانگی و بی توجهی به خرد انسانی نیز یکی از زمینه سازان قیام عاشورا بود. معاویه، پیش از مرگ و حتی در وصیت نامه اش به یزید تاکید کرده بود که از رویارویی با حسین دوری کن که خلافت تو را به باد خواهد داد؛ اما یزید که فردی عیاش و خوش گذران بود و برعکس پدرش چندان بهره ای از هوش و ذکاوت و خرد نبرده بود، مرتکب این جنایت شد.

ایثار در راه آرمان

ایثار جان در راه آرمان، عهد و پیمان، ایمان، هدف، و در راه منافع یک جامعه یا کشور؛ گذشتن از خوشبختی در راه وظیفه و ... نمونه های بارز این وضعیت هستند.

همه چیز فدای هوس!

عمر سعد، نماینده این وضعیت است که برای رسیدن به ملک ری ، به همه ارزش ها خیانت کرد و در پایان نیز به هوس خود نرسید.

ضرورت قربانی کردن عزیزان

بر می گردد به علت همراه کردن بانوان و کودکان با کاروان امام که در کتاب های تاریخی تشریح شده است.

رقابت فرادست و فرودست

این وضعیت، هم در سپاه دشمن بود برای کسب امتیاز بیش تر نزد ابن زیاد و هم نزد سپاه امام؛ نمونه آشکار آن غلام سیاه چرده آن حضرت است که برای جنگ و دفاع از امام، از برخی نزدیکان و اصحاب دیگر امام پیشی گرفت.

عشق به دشمن

بسیاری از سپاهیان ابن زیاد، از دعوت کنندگان امام بودند که به او خیانت کردند. اما در عین حال، برخی از آنان به برحق بودن امام در دل گواهی می دادند و ظاهرا دوست دار اهل بیت بودند؛ اما جاه طلبی و به فرموده امام، انباشته شدن قلب و شکمشان از لقمه های حرام، مانع حمایتشان از امام شد.

جاه طلبی

در این وضعیت از صدر تا ذیل، سپاه یزید و ابن زیاد قرار می گیرند.

داوری اشتباه

بسیاری از مومنان کوفه که خود، امام را دعوت کرده بودند، نسبت به ایشان و شرایط زمانه، داوری اشتباه کردند و این کار منجر به وقوع حادثه عاشورا شد.

پشیمانی

بسیاری از همان کسانی که در وضعیت پیشین نام بردیم، پس از شهادت آن حضرت و یارانش و اسارت خاندان پیامبرصلی الله علیه وآله، پشیمان شدند و همین پشیمانی منجر به قیام هایی در میان شیعیان شد.

* * *

بدون تردید می توان با کاوش در تاریخ عاشورا نمونه ها و مصداق های بی شماری برای هر یک از این 36 وضعیت نمایشی برشمرد که می تواند مبنای یک داستان، رمان، نمایش نامه و یا یک فیلمنامه شود. جای شگفتی است که هنرمندان مسلمان، در این رشته ها هنوز نتوانسته اند آثاری در خور، در این زمینه و با استفاده از دست کم یکی از این وضعیت های نمایشی ـ که تاب گستردگی و تفصیل را به تنهایی دارند ـ خلق و دین خود را به دین و آیینی که انتخاب کرده اند ادا کنند.

شاید این بررسی اجمالی و کوتاه، کمکی برای همه هنرمندان متعهد باشد برای آ فرینش بهترین آثار در مورد این واقعه بزرگ که تمامی فضیلت ها و رذیلت های انسانی، به نوعی در آن جلوه یافته است. تابلوی عاشورا، سرشار از رنگ های گرم حقیقت و رنگ های سرد باطل است که آن را به یکی از بهترین، زیباترین، و در عین حال، زشت ترین تابلوی تصویری خوی های انسانی، تبدیل می کند.

منابع:

1. ژرژ پولتی، سی و شش وضعیت نمایشی، ترجمه سید جمال آل احمد و عباس بیاتی، انتشارات سروش،75.

2. زهرا یزدان پناه قره تپه، زنان عاشورایی، نشر هلال، 83.

3. دکتر محمدابراهیم آیتی، بررسی تاریخ عاشورا، به کوشش مهدی انصاری، انتشارات امام عصر(عج)، 81.